Instytucja zachowku pozwala zstępnym (dzieciom, wnukom, prawnukom itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy żądać części udziału w spadku, którego nie otrzymali. Dotyczy to sytuacji braku otrzymania jakiegokolwiek spadku (z uwagi na pominięcie w testamencie), bądź też uzyskania spadku w wysokości mniejszej niż należny (tj. niewyczerpującego wysokości zachowku).
Należy przy tym mieć na względzie, że prawo do zachowku przysługuje w takiej samej kolejności jak ma to miejsce przy ustawowym dziedziczeniu. Z tej przyczyny rodzice zmarłego dziedziczą dopiero wówczas, gdy brak jest małżonka i zstępnych spadkodawcy.
Jednocześnie z dobrodziejstwa zachowku nie mogą skorzystać osoby, które odrzuciły spadek lub zrzekły się dziedziczenia, uznane za niegodne dziedziczenia oraz wydziedziczone.
Jak ustalić wysokość zachowku?
Co do zasady uprawnionemu do zachowku przysługuje połowa udziału spadku, jaki przysługiwałby mu w razie dziedziczenia ustawowego. Jeżeli uprawnionym jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni zstępny przysługuje mu 2/3 udziału spadkowego. Odpowiedni wiek lub trwała niezdolność muszą występować w chwili otwarcia spadku, tj. śmierci spadkodawcy.
W praktyce wysokość zachowku może różnić się od 1/2 lub 2/3 „klasycznego” udziału spadkowego. Należy bowiem wziąć pod uwagę, że przy ustalaniu udziału spadkowego na potrzeby zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz tych, którzy odrzucili spadek. Nie bierze się z kolei pod uwagę osób wydziedziczonych oraz tych, które same zrzekły się dziedziczenia.
Na należny danej osobie zachowek zalicza się darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku. Jeżeli uprawnionym jest dalszy zstępny (np. wnuk spadkodawcy), na poczet zachowku zaliczane są zapisy windykacyjne i darowizny udzielone jego wstępnemu (w tym wypadku ojcu wnuka). Wyjątek stanowią darowizny: drobne, zwyczajowe oraz dokonane przed więcej niż dziesięciu laty. Te trzy rodzaje obdarowania nie mają wpływu na zachowek. Do obliczenia zachowku należnego zstępnemu nie zalicza się darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, gdy ten ostatni nie miał zstępnych. Wyjątkiem jest darowizna dokonana na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się uprawnionego zstępnego. Podobnie, do obliczenia wysokości zachowku małżonka nie wlicza się darowizn poczynionych przez spadkodawcę jeszcze przed zawarciem małżeństwa.
W celu ustalenia wysokości zachowku pomija się również zapisy zwykłe i polecenia.
Zstępny spadkodawcy do zachowku musi wliczyć koszty wychowania i wykształcenia, jeśli przekroczyły one przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
Może się zatem zdarzyć taka sytuacja, w której otrzymane dotąd świadczenia (np. darowizna) pokrywają w całości należny zachowek. Wówczas żądanie zachowku – pomimo pominięcia spadkobiercy w testamencie – będzie bezzasadne.
Od kogo można ubiegać się o zachowek?
Roszczenie o zachowek należy w pierwszej kolejności kierować przeciwko spadkobiercom. W razie braku możności uzyskania od nich zachowku, z żądaniem można się zgłosić do osób, na rzecz których spadkodawca ustanowił zapis windykacyjny. W przypadku dalszego niepowodzenia, o zachowek można się ubiegać od obdarowanych. W takiej sytuacji należy w pierwszej kolejności zwrócić się do osoby obdarowanej najpóźniej.
Do kiedy można zgłosić roszczenie?
Uprawnienie do żądania zachowku nie jest nieograniczone w czasie. Roszczenie to przedawnia się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Względem osoby, na rzecz której dokonano darowizny bądź zapisu windykacyjnego, żądanie o zachowek można wytoczyć w ciągu pięciu lat od otwarcia spadku (tj. śmierci spadkodawcy).
Podsumowanie
Opisany w niniejszym artykule zachowek pozwala uprawnionym osobom na nabycie części spadku nawet wówczas, gdy zostali oni pominięci w testamencie. Należy przy tym pamiętać, że precyzyjne ustalenie czy dana osoba ma szanse na uzyskanie zachowku, a także od kogo i w jakiej wysokości, wymaga za każdym razem szczegółowej analizy.
